Даҳшатли «Бартоломей (ёхуд Ворфоломей) кечаси»

Ўрта асрлардаги энг даҳшатли қирғинлардан бири бўлмиш «Бартоломей кечаси» христиан дини авлиёларидан бири бўлмиш авлиё Бартоломей куни арафасида бўлиб ўтгани учун шундай ном олган. Қирғиннинг асосий сабаби Франциядаги диний низолар эди.

1517 йил Мартин Лютер христианликнинг янги, протестантлик оқимига асос солгач, Европада бу оқим шиддат билан тарқала бошлади. Бунга асосий сабаб христианликнинг бунга қадар асосий оқими бўлиб келган, католик оқимининг жуда радикаллиги, католик Рим папаси, епископ ва руҳонийларининг очкўзлиги, черковнинг ҳаддан ташқари ҳокимиятга ўчлиги сабаб бўлганди. Протестантлар эса кўпроқ камхарж ва либерал черков тарафдори эди.

Германиядан сўнг Францияда ҳам протестантлик тарқала бошлайди. Францияда протестантлар гугенот (немисча Eidgenossen -ҳамроҳлар) деб аталади. Черковнинг чексиз ҳокимияти ва очкўзлигидан чарчаган французлар, асосан аристократлар протестантликни қабул қилади ва уни тарғиб қилади. Бироқ бу даврда Францияни бошқараётган Валуалар оиласи католик эди ва улар протестантликка қарши чиқади. Валуардан сўнг тахтга даъвогарлик қилаётган Гизлар оиласи ҳам Франция тахтига яна бир даъвогар бўлган протестант Бурбонлар сулоласига қарши кураш олиб боради. Тез орада католик-гугенот зиддияти сулолавий курашларга айланиб кетади. 

Гугенотлар яхши қуролланган қўшин тузади. Қироллик қўшини деярли барча катта жангларда ғалаба қозонса ҳам гугенотларни тўлиқ йўқ қила олмайди. Ички урушлардан силласи қуриётган Францияда 1570 йил тинчлик сулҳи тузилади, унга кўра, гугенотлар етакчиси адмирал Гаспар де Колини қироллик кенгаши аъзосига айланади. Гугенотларга Франция жануби ва ғарбидан бир нечта қалъалар берилади. Қирол Карл IX нинг онаси, амалда давлат ҳукмдори бўлган Якетерина Медичи адмирал де Колинининг қиролга таъсири ошиб бораётганидан ташвишга тушади. Қиролича тинчликни янада мустаҳкамлаш учун қизи Маргарет Валуа ва гугенот шаҳзода Генрих Наварраскийни (бурбон) унаштиришга қарор қилади. Тўй 1572 йилнинг 18 август кунига белгиланади. Парижда бўлиб ўтувчи тўйга жуда кўп гугенотлар кела бошлайди. Колини оиласи билан анчадан буён душманлик кайфиятида юрган Гиз сулоласи вакили Генрих де Гиз тўй баҳонасида Гаспар де Колинини ўлдиришга қарор қилади. Унинг бу режаси қиролича ва қироллик кенгаши томонидан ҳам маъқулланади. Бироқ улар умумий қирғинни эмас, де Колини ва бир нечта гугенот раҳбарини йўқ қилиш ва Бурбонлар сулоласи шаҳзодалари Генрих ҳамда унинг укаси Генрих де Кондени ҳибсга олишни режалаштиради. 18 августда тўйдан сўнг де Гиз де Колинини ўлдиришга ҳаракат қилади, аммо уни фақат яралай олади. Етакчиларига қилинган суиқасддан протестантлар ғазабга минади ва қиролдан айбдорларни жазолашни сўрайди. Қирол маслаҳатчилари ва қиролича Медичи Карл IXга гугенотлар ҳужум қилмасданоқ уларга зарба бериш керак дея маслаҳат беради ва шу тариқа 23 август куни Парижда гугенот раҳбарлари қатли бошланади. Аммо 24 августда де Колини ўлдирилгач қирол ва унинг тарафдорлари учун миссия якунланади, буёғига эса қатлиомни оддий оломон давом эттиради.

Бир неча йиллик ҳосилсизлик, нархларнинг қимматлиги сабаб ночор аҳволга тушган Парижнинг консерватор аҳолиси бой протестантларни ёмон кўрарди. Доимо қора кийиниб юрувчи протестантларни ажратиб олиш қийин бўлмайди. Шаҳарда ҳақиқий даҳшат бошланади, гугенот аёл, бола ва қарияларга шафқат қилиб ўтирилмайди. Тартибсизлик фонида ҳамма ўз душманларига ҳужум қилиб кетади, зодагон ва кредиторлар ўлдирилади ва бойлиги таланади. Дўконлар ўмариб кетилади, гугенотлар қирғини баҳонасида баъзи парижликлар бойга айланади. Жазосизлик қурбонлар сонини кўпайтиради.

Париждан сўнг бутун Франция бўйлаб гугенотлар қирғини бошланади. Ушбу қатлиом пайтида умумий ўттиз мингга яқин инсон ўлдирилган дея тахмин қилинади. 200 минга яқин гугенот Францияни тарк этади. Рим Папаси Франциядаги протестантлар қирғини ҳақидаги хабарни қувонч билан кутиб олади. Англия, Полша ва немис князликлари ҳукмдорлари Франция қиролининг бу ишидан норозилик билдиради. Ҳатто ўзининг золимлиги билан машҳур бўлган Иван Грозний ҳам ўз халқига нисбатан бундай қирғин уюштиришни қоралайди (Грознийнинг ўзи икки йил олдин Новгородда ўн минглаб кишиларни қирғин қилганди).

Шаҳзода Генрих Наварраский ва укаси Генрих де Конде қариндошлари Генриетте де Невер (қиролнинг ишончли саркардаси, католик Луи де Невернинг хотини) ва Якетерина де Гиз (Генрих де Гизнинг хотини) ёрдамида тирик қолади ҳамда католикликни қабул қилади. 

«Бартоломей кечаси» Франциядаги диний урушни тўхтатмади, гугенотлар куч йиғиб, яна жанубда мустаҳкамланди. 

«Бартоломей кечаси» диний радикализмнинг мамлакат учун қанчалик даҳшатли оқибатларга олиб келишини кўрсатди. Парижнинг радикал консерватор аҳолиси янгилик ва ислоҳотлар тарафдори бўлган протестантларни аяб ўтирмади. Ўз навбатида простестантлар ҳам католикларни қирғин қилди. Диний ихтилофлар давлатни кучсизлантирди. 

Нега простестантлар орасида бойлар кўпроқ эди? Чунки ўрта асрларда билим олиш қиммат турарди ва фақат зодагонларгина китоб ўқиб, билим олишга вақт топган. Оддий аҳоли эса тирик қолиш учун тинмай ишлашга мажбур бўлиб, черков ваъзларида католик руҳонийдан эшитган ҳамма нарсасини ҳақиқат деб билган. Билим олган бойлар эса черков ва Папа қилаётган қинғир ишларни кўра олган. Бироқ ўрта асрларда радикал консерватив қарашларни йўқотиш қийин эди. Бунга «Бартоломей кечаси» мисол бўлади. 

Диний радикализм бугун ҳам мавжуд ва у ҳар бир дин ва қарашда бор. Шуни билиб қўйиш керакки, ҳар қандай радикализм ривожланиш душмани, буни тарих бир неча бор исботлаган.

Иккинчи сабоқ эса ҳукмдорларнинг халқдан ўз мақсади йўлида фойдаланиши. Генрих Наваррский ҳам, Генрих де Гиз ҳам диний низолардан ўз мақсадлари, тахт учун курашда фойдаланди. Омманинг омилиги ҳар бир ҳукмдор учун жуда керак бўлган нарса. Шундагина уни исталган йўлга солиш мумкин. Генрих Наваррский ўлдирилмади, кейинроқ қирол ҳам бўлди, аммо у учун курашган минглаб инсонлар ҳалок бўлди. Бугун ҳам ҳукмдор ёхуд етакчига мутлақ ишониш ва унга сўзсиз эргашиш жуда кўп давлатларда мавжуд. Инсон ҳар қандай вазиятда ҳам доимо ўз қарашларига эга бўлиши ва мустақил фикрлаши керак.